Η Μουσική του Μεσαίωνα σ’Ανατολή και Δύση
Η μουσική είναι μία από τις εξέχουσες εκδηλώσεις του ανθρώπου. Η τέχνη αυτή των ήχων που φέρνει άνθρωπο και κόσμο σε επαφή μέσω της ακοής έχει πανάρχαια παρουσία, το ίδιο πολυχιλιετή με τη ζωή του ανθρώπου πάνω στη γη. Με της μουσικής τ’ακούσματα είναι που γαλουχείται ο άνθρωπος στο λίκνο της ζωής του, μα και στα κατοπινά του χρόνια δεν παύει νά’χει τη μουσική σύντροφο του κάθε μέρα που σημάνει ένα ακόμη βήμα του στον κόσμο. Κι όσο ο χρόνος του κόσμου μας κυλά κι ο άνθρωπος τείνει να βρει τον εαυτό του μες σ’αυτό το παγκόσμιο δημιούργημα του που λέγεται «πολιτισμός», είναι μαζί και η μουσική, άλλοτε πιστός συνοδοιπόρος στις χαρές και τις λύπες της ζωής, άλλοτε κυλώντας σαν ποτάμι, σαν νερό φέρνοντας σ’όλων μας το νου τις αξίες εκείνες της βιοτής που πολλές φορές εμείς οι ίδιοι λησμονούμε. Και καθώς ανατρέχει ο νους σε τούτες τις αλήθειες, μυριάδες ξεπηδούν τα ερωτήματα σαν νερό από πηγή που αναβλύζει. Θέλοντας ωστόσο να βάλουμε τις σκέψεις μας σε τάξη, σε μια και μόνο ας δώσουμε λόγο τώρα:«στα χρόνια εκείνα που τώρα λέμε «μεσαιωνικά» τι μουσική άκουγε ο κόσμος και ποιά ακούσματα συντρόφευαν τη ζωή τότε των ανθρώπων». Και θέτοντας το ερώτημα αυτό καιρός ν’αφήσουμε τον αυθόρμητο ποιητικό λόγο κατά μέρος και να καταπιαστούμε με τα ιστορικά στοιχεία που αφορούν την απάντηση μας.
Ήταν δυνατόν η μουσική που πάντα εκφράζει το νου του ανθρώπου και ανέκαθεν πλημμυρίζει την ψυχή του να μην έχει τη θέση της στο κόσμο για χίλια τόσα χρόνια μετά το πέρασμα του Θεανθρώπου από τη γη και τη θαυμαστή παρουσία των Αποστόλων Του στα έθνη; Σαφώς όχι. Τόσο χάρη στους προϋπάρχοντες πολιτισμούς(ελληνικό και ελληνορωμαϊκό, αιγυπτιακό, εβραϊκό κτλ.), όσο και λόγω των νέων δεδομένων κοινωνίας και ζωής από τον 4ον μ.Χ. αιώνα η μουσική σίγουρα θα έδινε το δικό της δυναμικό παρόν στη ζωή του ανθρώπου. Δημιουργήθηκε έτσι, με τη πάροδο του χρόνου, μια νέα παράδοση που αιώνες μετά θα είχε μια συμβατική ονομασία να τη χαρακτηρίζει. Παρά τις κατά καιρούς συμβατικές ονομασίες της όμως, η «βυζαντινή μουσική», «η μουσική των μέσων χρόνων», «η μουσική του μεσαιωνικού ελληνισμού» ουδέποτε χάνει την αξία της. Τουναντίον μάλιστα ως κύριος τρόπος έκφρασης της ψυχής που επικοινωνεί με το Θεό, ανεξίτηλαπαραμένει χαραγμένη στη ζωή του κόσμου και πάντα θα σημαίνει με το γλυκύ της λόγο και το σεμνό της ύφος τη γαλήνη και ειρήνη, μα και την ανάταση και το μεγαλείο που αναζητά το ανθρώπινο πνεύμα στο δρόμο για το Θεό σε κάθε εποχή.
Στο διάβα του λόγου μας ας δώσουμε θέση σε κάποιους αγίους της Εκκλησίας μας που συνάμα με τον πνευματικό τους αγώνα, κατηργάσθησαν λαμπρώς το της μουσικής τάλαντον δημιουργώντας έτσι εξόχους ύμνους για την πίστη και τη λατρεία στον Ένα και Μόνο Αληθινό Θεό καθώς και σε κάποια δείγματα γραπτού λόγου και μουσικής έκφρασης της ανά τους αιώνας Ορθοδοξίας.
Ο Άγιος Ρωμανός, γνωστός και ως Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός είναι από τους γνωστότερους Έλληνες υμνογράφους, αποκαλούμενος και ως «Πίνδαρος της Ρυθμικής Ποίησης». Ήκμασε κατά τη διάρκεια του έκτου αιώνα, που θεωρείται ότι είναι η «Χρυσή Εποχή» της «βυζαντινής» υμνογραφίας. Ο Ρωμανός ο Μελωδός θεωρείται κορυφαίος ποιητής και υμνογράφος της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Ο επίσκοπος Κρήτης Ανδρέας (660-740) ήταν Αρχιεπίσκοπος Κρήτης, ρήτορας και έξοχος υμνογράφος και ασματογράφος της βυζαντινής μουσικής. Επίσης είναι Άγιος της Εκκλησίας και τιμάται στις 4 Ιουλίου.
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός κρατώντας ειλητάριο με ύμνο προς τη Θεοτόκο (Μιχαήλ Αναγνώστου 1734 Βυζαντινό Μουσείο Χίου)
Ο Άγιος Ιωάννης ο Κουκουζέλης εικονιζόμενος σε υστεροβυζαντινό χειρόγραφο μουσικό Κώδικα του 15ου αιώνα (Μονή Μεγίστης Λαύρας)
Σπάραγμα βυζαντινού Ευαγγελισταρίου του 7ου αιώνα
Ο προφητάναξ Δαβίδ παίζων τη λύρα του και η προσωποποίηση της Μελωδίας. Μικρογραφία από Βυζαντινό Ψαλτήριο του 10ου αιώνα.
Σελίδα "Παπαδικής" γραμμένης τον Ιούλιο του 1433 έργο του δομέστικου Δαβίδ Pαιδεστινού (Mονή Παντοκράτορος, κώδ. 214)
Η προσφορά της εκκλησιαστικής μουσικής του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους είναι πραγματικά οικουμενική καθώς χάρη σ’αυτή τη μουσική έκφραση βρήκαν ανάλογα το δικό τους λόγο άλλοι λαοί και πολιτισμοί τόσο στην Ανατολή, όσο και στη Δύση. Ίσως μάλιστα η αραβική γραφή, λόγω γειτνίασης ή ταύτισης των περιοχών της πρόσω Ασίας με τον αραβικό κόσμο, να προέρχεται από την εκκλησιαστική σημειογραφία των Ελλήνων.
Λέγεται δε ότι και αυτή καθ’αυτή η μουσική των Περσών, των Αράβων και όλων γενικά των μουσουλμάνων έχει μήτρα την «βυζαντινή» μουσική. Ωστόσο, ενώ έχουμε τόσα και μάλιστα εξαιρετικά δείγματα λατρευτικής μουσικής απ’την πολυαίωνη αυτή εποχή, τα κοσμικά άσματα και ακούσματα που μας έρχονται από εκείνους τους καιρούς δεν είναι παρά ελάχιστα. Το σίγουρο είναι πως η κοσμική μουσική αντιμετωπιζόταν ως βδέλυγμα από την Εκκλησία και η ύπαρξη των όποιων λαϊκών ασμάτων την εποχή εκείνη ήταν κάτι άσχημο, παράταιρο για κείνη την κοινωνία που στο σύνολο της αγωνιζόταν να προοδεύει πνευματικά.
Εμείς, φθάνοντας στο τέλος αυτού του ελάχιστου για τη «βυζαντινή» μουσική αφιερώματος, προτείνουμε τη χρήση της τεχνολογίας των ημερών μας ώστε μέσω της ιστοσελίδας τηλεοπτικοποίησης του υπολογιστή(YouTube) να έχουμε τη χαρά μιας ψυχωφελούς διαδρομής μετά μουσικής εν καιρώ διαφόρων δρωμένων της κοινής μας λατρείας και πίστης(ύμνοι, ακολουθίες, μυστήρια, ευχές, τροπάρια αγίων και απολυτίκια κτλ.).
Το πρώτο δείγμα γραφής σ’αυτή τη σελίδα αφορά το απολυτίκιον των Χριστουγέννων, ενώ το δεύτερο είναι κομμάτι από κάποιο αραβικό χειρόγραφο. Η ομοιότητα που εντοπίζεται μεταξύ της ελληνικής μουσικής σημειογραφίας και της αραβικής γραφής αποτελεί ισχυρή ένδειξη περί προελεύσεως της δεύτερης από τη πρώτη.
Είδαμε λοιπόν την εξέλιξη της μουσικής και τη δική της παρουσία στο χώρο της Ανατολής που κατά το λεγόμενο «Μεσαίωνα» χαρακτηριζόταν από το εκτενές Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος που με πρωτεύουσα τη Νέα Ρώμη-Κωνσταντινούπολη για αιώνες δέσποζε στα πράγματα του κόσμου. Τι συνέβαινε όμως εκείνους τους καιρούς στη Δύση; Ποιά ήταν η σχέση των ανθρώπων με τη μουσική; Ποιά θέση είχε η τέχνη των ήχων στις κοινωνίες της Δ. Ευρώπης κατά την πολυαίωνη αυτή εποχή; Ας ταξιδέψουμε λοιπόν ξανά στο παρελθόν προκειμένου να λάβουμε απάντηση στα ερωτήματα μας.
Εξ αρχής βλέπουμε στη δυτική, «μεσαιωνική» μουσική κάποιες διαφορές από κείνη της Ανατολής. Η πρώτη και κύρια, ίσως, διαφορά είναι πως στο χώρο της Δύσης αναγνωρίζεται αυθόρμητα ως κομμάτι της καθημερινής ζωής, υπάρχει συγχρόνως και γι’αυτό παραμένει γνωστή και η κοσμική μουσική μαζί μ’εκείνη των ναών, των μονών και των ύμνων, χαρακτηριστικό που καθώς είδαμε δεν ίσχυε στις κοινωνίες της Ανατολής. Εδώ επίσης βλέπουμε πως-έστω και ως απλοί συνοδοί-υπάρχουν και τα όργανα τα οποία άλλοτε με τη πνοή, άλλοτε με τη νύξη κι άλλοτε με τη κρούση δίνουν τον ήχο τους κάθε φορά αντάμα με τους ανθρώπους κατά τη μουσική τους έκφραση. Ταυτόχρονη παρουσία κοσμικής-λαϊκής και εκκλησιαστικής μουσικής και παρουσία οργάνων μεταξύ των ανθρώπων λοιπόν-ιδού τα δύο κύρια στοιχεία των δυτικών μουσουργών και μουσικών του Μεσαίωνα που κάνουν την έκφραση τους τόσο διαφορετική από κείνη της Ανατολής. Και αφού είδαμε τούτες τις διαφορές να χαρακτηρίζουν μουσικά το χώρο της Δύσης, ας δούμε και μερικές λεπτομέρειες ακόμα.
Υπάρχουν δύο μεγάλες μουσικές μορφές που με το έργο τους σηματοδότησαν τις αρχές και την εξέλιξη της εκκλησιαστικής μουσικής στη Δύση. Οι προσωπικότητες αυτές είναι ο Άγιος Αμβρόσιος, επίσκοπος Μεδιολάνων(Μιλάνου) που έζησε τον 4ον αιώνα και ο Πάπας Γρηγόριος Α΄ που ήταν επίσκοπος Ρώμης μεταξύ του 6ου αιώνα και του 7ου. Γενικά τα έργα των δύο αυτών μεγάλων μορφών της Εκκλησίας-τόσο το ένα, όσο και το άλλο-είναι εκκαθαριστικά, ταξινομητικά και αναδιαρθρωτικά για τη λατρευτική μουσική της Δύσης. Ο Άγ. Αμβρόσιος καθόρισε τη χρήση των τεσσάρων κλιμάκων, δηλαδή των τρόπων εκφοράς της μουσικής και υπέδειξε επίσης τους ύμνους που θα έπρεπε να ψάλλονται. Δύο περίπου αιώνες αργότερα ο Πάπας Γρηγόριος καθόρισε ξανά το σύνολο των ύμνων που στο εξής θα ψάλλονταν στους ναούς της Ευρώπης-εννοείται στη Δύση-και αυτή ακριβώς η παρέμβαση έφερε τη λατρευτική μουσική από το αμβροσιανό μέλος στο γρηγοριανό.
Η πρώτη δε σημειογραφία με την οποία στο εξής θα συμβολίζονταν οι φθόγγοι της μουσικής αποδίδεται στο Σεβερίνο Βοήθιο, έναν Ρωμαίο αριστοκράτη με γνώση μουσικής και ευρεία σκέψη, χριστιανική παιδεία και ελληνομαθή. Ο Βοήθιος έζησε μεταξύ 5ου και 6ου αιώνος μ.Χ. και το σύγγραμμα του για την αρχαία ελληνική μουσική σήμανε πολλά για τη σημειογραφία των μουσικών φθόγγων κατά τα κατοπινά χρόνια. Ωστόσο η τελειοποίηση και σ’αυτό τον τομέα ήρθε με το Πάπα Γρηγόριο κατά τον 6ον αιώνα. Κάποιους αιώνες δε αργότερα(10ος-11ος) ο Ιταλός Γκουίντο ντ’Αρέτσιο δίνει τα ονόματα στους φθόγγους της μουσικής με τα οποία οι φθόγγοι αυτοί είναι γνωστοί μέχρι σήμερα(ντο-ρε-μι-φα-σολ-λα-σι-ντο).
Είπαμε παραπάνω ότι στη Δύση, μαζί με τη λαϊκή μουσική, είχαν και τα όργανα τη θέση τους μεταξύ των ανθρώπων. Τούτο όμως ίσχυε σαφώς για τη λαϊκή μουσική ξανά, αφού για την εκκλησιαστική, άλλο όργανο δεν θεωρούταν τόσο κατάλληλο όσο η ίδια η ανθρώπινη φωνή. Ωστόσο από τον 9ον αιώνα και μετά το Εκκλησιαστικό όργανο, απόγονος της αρχαίας ελληνικής υδραύλεως, τείνει να χαρακτηρίσει σιγά-σιγά με την επιβλητική του εμφάνιση τους ναούς της Δ. Ευρώπης.
Τελειώνοντας τη παράγραφο αυτή που αφορά τη μουσική θα κάνουμε λόγο για τους κύκλους εκείνους των διαφόρων μουσικών που τόσο στη Γαλλία, όσο και στη Γερμανία έδωσαν τα δικά τους μηνύματα με την τέχνη των ήχων στη λαϊκή της έκφραση. Έχουμε έτσι τους τροβαδούρους και τους τρουβέρους που σε νότο και βορρά της Γαλλίας αντίστοιχα έδωσαν με το ηχόχρωμα τους τη δική τους συμβολή στη μουσική. Μιμούμενοι, με το δικό τους τρόπο, τους αρχαίους ραψωδούς και τους μεταγενέστερους βάρδους, οι τροβαδούροι στο γαλλικό νότο τραγουδούν για τον έρωτα, ενώ οι τρουβέροι του βορρά για την ανδρεία και τον πόλεμο. Η διαφορά αυτή που εντοπίζεται στη θεματολογία των ομοεθνών κατά τα άλλα τούτων μουσικών έγκειται στο ότι ο γαλλικός νότος δεν ήταν τόσο εκτεθειμένος στις ορδές των βαρβάρων και στη μήνι των πολέμων ανά τους αιώνες, ενώ οι άνθρωποι του βορρά είχαν ως πολεμικά τα πιότερα βιώματα της ζωής τους. Στη Γερμανία δε που συμπληρώνει την ηπειρωτική ραχοκοκαλιά της Ευρώπης, πλάϊ στη Γαλλία, είναι οι ερωτοτραγουδιστές αυτοί που απλώνουν την ομορφιά της μουσικής στους γύρω τους μιλώντας κι αυτοί για την αγάπη και τον έρωτα. Τροβαδούροι, τρουβέροι και ερωτοτραγουδιστές μουσουργούν και μελωδούν για 300 περίπου χρόνια στις δύο αυτές μεγάλες χώρες της Ευρώπης-δηλαδή απ’το 1000 εώς το 1300 περίπου, ενώ απ’το 14ον αιώνα και μετά οι αυθόρμητοι ερωτοτραγουδιστές δίνουν τη θέση τους στους αρχιτραγουδιστές. Αυτοί ιδρύουν μουσικές σχολές που λειτουργούν με ιεραρχία και κανόνες θεσπίζοντας έτσι κάποιες αυστηρές αρχές στην εξάπλωση της μουσικής στους συγχρόνους τους αλλά και για τη μετάδοση της τα κατοπινά χρόνια.
Ο Πάπας Γρηγόριος Α΄, ένας από τους κυριότερους θεμελιωτές της εκκλησιαστικής μουσικής στη Δύση.
Τροβαδούροι. Οι μουσικοί αυτοί του γαλλικού νότου έπαιξαν το δικό τους ιδιαίτερο ρόλο στη διάδοση της μουσικής και στην έκφραση των ανθρώπινων συναισθημάτων κατά τα χρόνια του Μεσαίωνα.
Εκκλησιαστικό όργανο, ναός Αγίας Αικατερίνης, Φραγκφούρτη.
Προκειμένου να έχουμε και εμείς μια ιδέα για το τι εστί «μουσική της μεσαιωνικής Δύσης», προτείνουμε ξανά τη χρήση της νέας τεχνολογίας ώστε με την ιστοσελίδα τηλεοπτικοποίησης του υπολογιστή(YouTube)να φθάσουν κάποια ακούσματα στα αυτιά μας. Χαρακτηριστικόν δε ότι μαζί με την ποικιλία των ασμάτων από τις διάφορες εποχές του «Μεσαίωνα», έχουμε στην οθόνη μας και αρκετά χειρόγραφα που με τη καλλιγραφία τους σημαίνουν πολλά για την έκφραση εκείνων των ανθρώπων, τις συνήθειες τους, την εποχή που έζησαν, αλλά και την αντίληψη που είχαν για τον κόσμο. Εκφράζοντας δε την προσωπική του προτίμηση ο γράφων προς κάποια συγκεκριμένα δείγματα προτείνει τα εξής:
1) Medieval Music-“Hardcore” Party Mix.Πραγματικά εκδηλωτική μουσική με το πρώτο κομμάτι να είναι πολύ ενθουσιώδες και διάφορα χειρόγραφα. Η εν λόγω οπτικοακουστική σύνθεση είναι ίσως γαλλική.
2) EnglishMedievalsong 1, EnglishMedievalsong 2.
3) English Dance “13th century”.
4) Walther von der Vogelweide: Palastinalied by Arany Zoltan. Ενθουσιώδης γερμανική μουσική που σε κάποια σημεία γίνεται επική. Η εν λόγω παρουσίαση διανθίζεται από ποικίλα χειρόγραφα.
5) Χρήσιμη επίσης πηγή για την ακρόαση κάποιων μεσαιωνικών ακουσμάτων είναι και το τραγούδι “Stellasplendens” που παρουσιάζεται με διάφορους τίτλους και χειρόγραφα εποχής στην ιστοσελίδα τηλεοπτικοποίησης του διαδικτύου.
6) Saltarello (s. XIV/14thcentury) με ωραία και γλυκόηχη μουσική και μεγάλη ποικιλία χειρογράφων.
7) Medieval Music (Portugal). Ένα ακόμη δείγμα μουσικής απ’τον καιρό του Μεσαίωνα, τούτη τη φορά απ’τη Πορτογαλία. Μουσική συνοδευόμενη από συμβολισμούς του ζωικού βασιλείου.
Σύνταξη Κειμένου:Θόδωρος Σκάνδης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου